1 YTL = 1.000.000 TL? Ne Yazık Ki Bu Kadar Basit Değil!

1 YTL= 1,000,000 TL? Ne Yazık Ki Bu Kadar Basit Değil

Ulaş Başar Gezgin (*)

Türk Lirası’ndan 6 sıfır atılıyor ve inanılmaz bir sessizlik var. Bir aralar ortaya çıkan yuvarlama itirazları dışında hiçbir şey yok. O herşeyin uzmanı kimi yazarlar da sus puslar. Bu suskunluk, kimilerinin itiraz etmezliğine, kimilerininse bilgisizliklerine ve bu bilgisizliklerini kabul ederliklerine karşılık geliyor.

Ama ne yazık ki, yapılan, basit bir sıfır atma işlemi değil. Toplum üzerinde bir deney yapılıyor ve deneyin sonuçlarının kesin olarak bilindiği düşünülüyor. Oysa, YTL’ye geçişten birkaç gün öncesine dek topladığımız veriler, başka konuşuyor. Bu yazıda, uluslararası bilimsel bir dergi için hazırladığımız kapsamlı araştırmanın konumuzla ilgili olan bölümlerini yalın bir dille anlatacağız. Yaklaşık 400 kişinin katıldığı çalışmada, bilişsel bilimler alanındaki 3 etkiye ve bu etkilerin YTL üzerinden farklılık gösterip göstermediğine bakıldı. Önce bu etkilerin ne olduğunu kısaca açıklayalım:

1) Bahşedilme Etkisi: Bahşedilme etkisi, insanların, sahip oldukları bir mala, sahip olmadıkları aynı malla karşılaştırıldığında daha çok değer vermeleridir. Bu da, satıcıların biçtikleri ederle (fiyat) alıcılarınınki arasında bir bakışımsızlık (asimetri) yaratmaktadır. Bahşedilme etkisini incelemek amacıyla, çalışmaya katılanlar, satıcılar ve alıcılar olmak üzere iki öbeğe ayrıldılar.

2) Çıpa Etkisi: Çıpa etkisi, insanların herhangi bir türden değer biçerken, ellerindeki başlangıç değerine göre değerlendirme yapmalarıdır. Bu konudaki en ünlü deneyde, bir öbek insana, “8x7x6x5x4x3x2x1” çarpımının, yaklaşık olarak ne kadar olabileceği sorulmuştur. Çok kısa bir zamanda yanıt vermeleri istenmiştir. Başka bir öbek insana, aynı biçimde, “1x2x3x4x5x6x7x8” çarpımı sorulmuştur. Birinci öbekteki insanların, ikincilere göre daha yüksek sayıları dile getirdikleri ortaya çıkmıştır. Çünkü daha yüksek değerlerden başlamışlardı. Bu çalışmada, çıpa etkisini incelemek amacıyla, katılımcılar, üçe ayrıldılar: Yüksek çıpa ve düşük çıpa öbekleri ve çıpasız öbek.

3) Para Yanılsaması: Para yanılsaması, insanların paranın gerçel (reel) değeri yerine sözde (nominal) değeri üzerinden düşünce, tutum ve davranışlarını biçimlendirmeleridir. İnsanlar, 3-5 yıl önceki parayla şu anki aynı miktarı, eşdeğer görme eğilimindedirler. Dahası, belli durumlarda, gerçel değeri, sözde değeri ve bu ikisinin bir karmasını kullandıkları ortaya çıkmaktadır. Bu yanılsama, ilk iki etki kadar bilinmediği için, az bilinen bir çalışmada, tutumbilimsel (ekonomik) iyi olmada, gerçel değerin; mutluluk değerlendirmesinde, sözde değerin ve iş değiştirmede ikisinin bir karmasının etkili olduğu bulunmuştur.

Bulgular ve Değerlendirme

Bahşedilme Etkisi: Çeşitli çalışmalarda sürekli rastlanan bahşedilme etkisi, bu çalışmada ortaya çıkmamıştır. Bu durum, soruların, katılımcıların yarısına YTL üzerinden, diğer yarısına TL üzerinden sorulmasından kaynaklanmış olabilir.

İkisi de TL üzerinden düşünen alıcı ve satıcı arasında bahşedilme etkisine rastlanmamıştır. İkisi de YTL üzerinden düşünen alıcı ve satıcı da bahşedilme etkisi sergilememiştir. Öte yandan, YTL-TL çaprazında bakıldığında, önemli bir bulgu ortaya çıkmaktadır: YTL üzerinden düşünen satıcı ile TL üzerinden düşünen alıcı arasında bahşedilme etkisi ortaya çıkmıştır. YTL üzerinde düşünen satıcı, TL üzerinden düşünen alıcıyla karşılaştırıldığında, daha yüksek bir değer biçmektedir. Bu bulgu, benzer alanlarda yapılan çalışmaların önerisini doğrulamaktadır: satıcı, bahşedilme bakışımsızlığı nedeniyle, 1-2 YTL’yi az bulmakta, üstüne eklmektedir. Satıcıya göre, 1,000,000 Lira ve 2,000,000 Lira arasındaki fark, 1 YTL ve 2 YTL arasındaki farkla aynı değildir. 1 YTL ile 2 YTL arasındaki fark, yansıbilimsel (psikolojik) açıdan daha az gelmektedir. Alıcı ise, yine bahşedilme etkisi nedeniyle, 1 YTL ve 2 YTL arasındaki farkı az bulmamaktadır, çünkü TL üzerinden düşünmektedir: 1 YTL ile 2 YTL arasında, alıcıya göre, 1 milyon birim vardır.

Çıpa Etkisi: Yüksek değerlerle başlamanın, düşük değerlerle ya da bir başlangıç değeri vermeden değer biçmeyle karşılaştırıldığında, daha yüksek değerler vermeye yol açtığı ortaya çıkmıştır. Bu, beklenen bir bulgudur. Çıpa etkisinin varlığı, daha önceki birçok çalışmada zaten gösterilmişti.

Öte yandan, hiçbir başlangıç değeri verilmeden yapılan değerlendirmelerde, YTL ile istenen değerlemelerin TL ile istenen değerlenmelerden daha yüksek miktarlara vardığı ortaya çıkmıştır ve bu bulgu, bir insanın, satıcı ya da alıcı olmasından bağımsızdır. Diğer bir deyişle, YTL, satıcıların da alıcıların da gözünde, yansıbilimsel olarak daha düşük bir değere sahiptir. Bunun yanında, düşük ve yüksek başlangıç değerleri verildiğinde, bu bulgunun yinelenmediği görülmüştür. Kısaca belirtmek gerekirse, insanlar, YTL’yi daha az değerli görmektedirler. 1 YTL ile 1 milyon TL, onlar için, eşit değildir. Ederlerin YTL ve TL algısında, yüksek ve düşük çıpa durumlarında fark çıkmaması da dikkate değer bir olgudur. Bu, şöyle yorumlanabilir: ederler üzerinde, devlet, kısa ya da uzun süremli olarak denetim sağlarsa, YTL’nin TL karşısındaki değersizliği ortadan kalkabilir.

Para Etkisi: Bu çalışmada para etkisine rastlanmamıştır. Amerika’da yapılan bir çalışmada, yukarıda belirtildiği gibi, insanların, tutumbilimsel iyi olmada, gerçel değerlere; mutlulukta, sözde değerlere ve iş değiştirmede bu ikisinin bir karmasına dayandığı bulunmuştu. Oysa, Türkiye’de yapılan çalışmamızda, insanlar, tutumbilimsel iyi olma için de, mutluluk için de, gerçel değerleri kullanmışlardır. Bu bulgu, Türkiye’deki yapının son yüzyıldaki istikrarsızlığından kaynaklanabilir. Bu istikrarsızlık, Türkiye insanını gerçel değerlere odaklanmaya itmiş olabilir. İş değiştirmede ise, beklendiği gibi, gerçel ve sözde değerlerin bir karmasından yararlanıldığı gözlemlenmektedir.

Öte yandan, iş değiştirmede, TL ve YTL için ayrı ayrı değerlendirme yapıldığında, katılımcıların, TL’de, daha çok, gerçel değere ağırlık verdiği; YTL’de ise, daha çok, sözde değere ağırlık verdiği anlaşılmaktadır. Bir kez daha görülmektedir ki 1 milyon TL, 1 YTL’ye eşit değildir. Aynı sorunun, TL’yle ya da YTL’yle sorulması, yanıtları tersine çevirmektedir. YTL, insanlar için bir belirsizlik kaynağıdır. YTL’nin yarattığı belirsizlik, onların gerçel değerlerle düşünmelerine engel olabilmektedir.

Son değerlendirmemizi yapıp sözümüzü bitirmeden önce, 3 tür makineden söz etmek, bundan sonra yapılacak toplumsal deneylerde daha dikkatli olmayı umarız sağlayabilir. Bilişsel bilimci Johnson-Laird’e göre, üç tür makine vardır:

1) Kartezyen (Dekart’çı) makineler: Bu makinelerde temsil yoktur. Gelen girdilere çıktı verirler.

2) Craik’gil (Kreykgil) makineler: Bu makineler, dış dünyayı temsil ederler. Girdileri yorumlama yetisine sahiptirler. Çıktıları, bu yetinin ürünüdür.

3) Kendine gönderme yapan makineler: Bu makineler, adından da anlaşılacağı gibi, temsil etmenin ötesinde, temsillerin üstüne çıkabilmektedirler. Yaşanan gelişmelerin kendilerine olan etkilerini anlayabilmekte, buna göre hareket edebilmekte, diğer bir deyişle, kendi kendilerine geri bildirim verebilmektedirler.

İnsanların yaşamlarıyla oynamak bir yana, YTL’yi önerenler ve bunu uygulamaya sokanlar, yeterince araştırma yapmadan ve yaptıklarının sonuçlarını gerçekte kendileri de bilmeden büyük bir deney yapmaktadırlar. Bilinmesi gereken bir şey var: İnsan, ne Kartezyen bir makinedir ne de Craik’gil bir makine. İnsan, kendine gönderme yapan bir makinedir ve küçücük tepkiler birikip, altı sıfırın atılmasından beklenen etkiyi tersine çevirebilir.

YTL aralıklarının daha küçük olarak görüldüğü ortaya çıkmaktadır. Az önce belirtildiği gibi, yetkililer, bu konuda yeterince çalışma yapmamışlardır. Çalışma yapsalar bile, insanı, Kartezyen ya da çok çok Craik’gil bir makine olarak görmüşlerdir. “Alt tarafı altı sıfır atıyoruz” diyebilmektedirler. Sonuçlarının geçici mi kalıcı mı olduğunu bilemediğimiz YTL uygulaması, ülkemizde görmeye alıştığımız, hazırlıksızlık ve ihmalkarlıktan kaynaklanan felaketlere bir yenisini eklemez umarız.


Ulaş Başar Gezgin/ 26.12.2004
ulas at teori nokta org
Uzman yansıbilimci (psikolog)
Yeni Zelanda, University of Canterbury, insanbilim (antropoloji) doktora adayı
ODTÜ, Enformatik Enstitüsü, bilişsel bilimler doktora adayı